نماتد چیست؟
نماتد ريشه‌گرهي درختان پسته يکی از مهمترين بيماري‌هاي مناطق مختلف پسته‌کاری كشور مي‌باشد كه به مشكل جدي در باغ‌های پسته تبديل شده است. نماتد ريشه‌گرهي با تخريب سيستم ريشه و ایجاد ضعف عمومی در درختان پسته، علاوه بر اينكه آنها را مستعد آلودگي به ساير بيمارگرهای ثانويه قارچی و باکتریایی مينمايد، همچنین باعث تشدید خسارت حاصل از تنشهای محیطی همانند عناصر غذایی، خشکی، شوری، گرما و سرما در باغ مي‌گردد. درختان آلوده به نماتد ريشه‌گرهي، قادر به رشد رويشي مناسب و توليد محصول اقتصادی نمی‌باشند. مديريت نماتد ریشه‌گرهی یکی از مهم‌ترین چالش‌ها در باغ‌های پسته میباشد، چرا که به صورت مستقیم و غیر مستقیم در برهمکنش با سایر عوامل زنده و غیرزنده، باعث كاهش عملكرد كمي و كيفي محصول می‌گردد. با توجه به ماهيت خاكزی بودن نماتدهای مولد غده، استفاده از یک روش به تنهايی جوابگو نمی‌باشد و کاربرد روش‌های تلفيقی، يكی از بهترين گزينه‌ها برای مديريت اين بيماری است. بنابراين برای مدیریت موفق و اقتصادی این بیماری دو موضوع مدیریت بیماری در باغ‌های جدیدالاحداث و باغ‌های قدیمی آلوده بایستی مد نظر قرار گيرد.
مراحل مديريت بيماری نماتد ریشه‌گرهی
شناسايي علائم بيماری
در ابتدا درختان بيمار در باغ را بر اساس علائم زير ارزيابی كنيد كه به دو صورت:
1- آشکار و اختصاصی در اندام‌های زیرزمینی (ریشه‌ها)
علائم اختصاصی اين بيماري به صورت تشكيل گال (غده) روي ريشه‌های فرعی است. هر چه رقم حساستر، سن درخت کمتر، گونه یا نژاد نماتد مهاجم‌تر، میزان جمعيت لارو سن دوم نماتد ريشه‌گرهی در خاك بیشتر و نوع بافت خاک سبکتر باشد در نتیجه تعداد و اندازه گالها (غده‌ها) روی ریشه‌های فرعی بزرگتر می‌شوند
2- عمومی و غیراختصاصی در اندام‌های هوایی يا تاج درختان آلوده به نماتد ريشه گرهی شناسايی می‌گردند.علائم عمومی قسمت‌های هوایی (تاج درختان) اغلب به صورت کمبود موادغذایی، کاهش رشد و كوتولگی، کاهش پوشش برگی و سطح برگ، خزان زودرس، پژمردگی برگها، پیری زودرس، زردی و ریزش میوه‌ها، کاهش رشد رويشی و زايشی سالانه و حتی در برخی موارد سوختگی حاشیه برگها می باشد. بيشترين مشخصه قابل مشاهده در باغ‌های پسته آلوده به نماتد ريشه گرهی شامل علائم كمبود پتاسيم (حاشيه سوختگي برگ) و كلسيم (زردی، ريزش برگ و قرمزی پوست شاخه های جوان)، قاشقی شدن برگها (هنگام كم آبی)، عدم رشد يكنواخت در ابتدای فصل رشد، سال‌آوری شديد، مستعد شدن به آلودگی انواع بيمارگرهای ثانويه مخصوصاً عارضه سرخشكيدگی درختان پسته و در برخی موارد علائم حاشيه سوختگی شوری (در آب و خاك‌های شور) مي‌باشند.
مدیریت بیماری در باغ‌های جدید الاحداث
1- آزمایش خاک
در ابتدا زیر نظر کارشناسان خبره نماتدشناس، از خاك زمینی که قطعه‌بندی و برای احداث باغ پسته در نظر گرفته‌ايد، از هر قطعه 500 متر مربعی یک نمونه خاک مرکب که شامل 10 نمونه کوچک خاک است (به صورت زیگزاگ یا روی قطرهای قطعه) از عمق ريشه‌های فعال معمولا 40 تا 80 سانتیمترگرفته و با ذکر مشخصات قطعه، آن را داخل دو کیسه پلاستیکی ضخیم ریخته و در شرایط خنک (داخل یک کلمن حاوی بطری یخ زده آب) به آزمایشگاه ارسال كنيد. پس از دريافت نتیجه تراکم جمعيت نماتدهای مهم انگل گیاهی از نمونه های خاك، چنانچه آلودگی اوليه نماتدهای انگل گیاهی خاک بیش از آستانه خسارت اقتصادی بود (در مورد نماتد ریشه گرهی باید زمین کاملاً عاری از آلودگی باشد)، موارد زير را انجام دهيد:
-از كاشت نهال صرف نظر نمایید.
-از نماتدكش‌های تدخينی استفاده نماييد.
-پس از كاشت، اصول پیشگیرانه به صورت پایش شش ماهه یا سالیانه (نمونه‌برداری و بررسی خاک از نظر آلودگی به نماتدهای مهم انگل گیاهی به خصوص نماتد ریشه گرهی) را انجام دهيد.
-تغذیه صحیح شامل كوددهي بر اساس نياز گياه كه با آزمايش غلظت عناصر و ساير خصوصيات شيميايي و فيزيكي خاك باغ زير نظر كارشناس مربوطه توصيه می‌گردد.
– آبیاری مناسب و كافي بر اساس نياز گياه كه بسته به سن، جغرافيا، نوع بافت و ساختمان خاك، دور آبياری و نوع سيستم آبياری تعيين می‌گردد، استفاده از باکتولند را در دستور كار مديريتی خود قرار دهيد.
2- نهال سالم
با توجه به انتقال نماتد‌ريشه‌گرهی به صورت غيرفعال با نهال آلوده، توصیه اکید می‌شود از نهال سالم و گواهی شده براي جلوگيری از انتقال آلودگی به باغ و مبتلا شدن ساير درختان استفاده نماييد. معمولاً نهال سالم دارای برگهای سالم و سبز رنگ و همچنين ریشه‌های سالم بدون گره و زخم میباشد اما چون نماتدها میکروسکوپی هستند و با چشم غیر مسلح دیده نمی‌شوند باید مطمئن شوید که خاک و ریشه‌ها از نظر آلودگی به نماتد ریشه گرهی نیز آزمایش شده باشند.
3- انتخاب پايه‌ها و ارقام مقاوم
از ارقام یا پایه‌هایی همچون اكبری و احمدآقايی نسبت به رقم‌های كله قوچی و اوحدی كه از مقاومت بيشتری در ارتباط با نماتد ريشه‌گرهی برخوردارند، به منظور افزايش مقاومت پايه استفاده كنيد. اين موضوع می‌تواند به دليل برهمكنش بين پايه و رقم باشد كه منجر به افزايش ريشه‌زايی در پايه و فتوسنتز بيشتر رقم می‌شود.
4- پایش
پس از اطمینان از عدم آلودگی به نماتد ریشه‌گرهی در خاك زمین انتخابی برای کاشت نهال پسته و استفاده از پایه‌های متحمل و اطمینان از عاری بودن هرگونه آلودگی به نماتد، همه مسیرهای ورود احتمالی (مانند آب آبیاری، انتقال خاک آلوده، ادوات کشاورزی و غیره) آلودگی نماتد ریشه‌گرهی به باغ جدیدالاحداث را هر نیم سال یا حداقل هر سال پایش كنيد و به محض ورود آلودگی، سریعاً آن را کنترل نماييد تا در کل باغ انتشار نیابد.
مدیریت بیماری در باغ‌های قدیمی آلوده
1- آزمایش خاک
مانند باغ‌های جدید الاحداث عمل نموده و از وجود يا عدم وجود نماتد در باغ اطمينان حاصل نماييد. در صورت وجود نماتد ريشه‌گرهی كارهای مديريتی زير را اعمال كنيد.
2– تغذيه بهينه
در مديريت نماتد ريشه‌گرهی درختان پسته، تغذيه بهينه بر اساس تجزيه برگ و خاك، يكي از فاكتور‌های مهم میباشد. پايش غلظت بهينه عناصری همچون فسفر، كلسيم، پتاسيم و روي در برگ و خاك مهم می‌باشند و نياز است تا هرساله مورد توجه قرار گيرد. اولين گام در مديريت مناسب تغذيه و کوددهی در باغ‌های مبتلا به بيماری نماتد ريشه‌گرهی، بررسی آزمايش خاك، آب و برگ میباشد تا بتوان نسبت به ارائه يك توصيه كودی مناسب برای باغ‌ها اقدام نمود.
2-1- بررسي وضعيت خاك از نظر بافت و ساختمان
بافت و لايه‌بندی خاك، از فاكتور‌های مهم در شدت خسارت بيماری نماتد ريشه‌گرهی درختان میباشد. خسارت اين بيماری در خاك‌های شنی (بافت سبك) شديد بوده ولی درخاك‌هایي با بافت سنگين عموماً مشاهده نمی‌گردد. برای كاهش شدت بيماری، بافت خاك را سنگين كنيد. از كودهای حيوانی و خاك رس در اطراف ريشه‌ها استفاده كنيد.
2-2- تجزيه برگ
بعد از پر شدن مغز بر اساس دستورالعمل و با مشاوره كارشناس از برگ درختان پسته نمونه‌برداری كنيد. تجزيه برگ به تشخيص كمبود، بيش‌بود و يا سميت عناصرغذايی در درختان آلوده به نماتد ریشه‌گرهی کمک میکند و می‌تواند عناصری كه توسط ريشه‌ها از خاك جذب شده‌اند را تخمين بزند.
2-3- محلول پاشی برگی
از ارديبهشت تا مرداد ماه هر سال با مشاوره با کارشناس مربوطه، محلولپاشی عناصر ماكرو و ميكرو، اسيد آمينه‌ها و سيليكات پتاسيم را با استفاده از اطلاعات آزمايش برگ و خاك و بر اساس نياز گياه در دستور كار قرار دهيد.
2-4– كوددهی شيميايی
از اواسط تا پايان خرداد ماه كود سولفات پتاسيم محلول در آب (سولوپتاس) را مورد استفاده قرار دهيد. در صورت كمبود پتاسيم قابل جذب در خاك، سولفات پتاسيم را مي توان در اواخر زمستان همراه با كودهای حيوانی در چالكود مورد استفاده قرار داد. از كود اوره فسفات در اسفند ماه و آب استارت جهت ريشه‌زايی، بهبود رشد ريشه‌ها و بهبود رشد قسمت هوايی استفاده كنيد.
2-5– چالكود مواد آلی
از كودهای حيوانی بصورت چالكود در محل ريشه جهت افزايش ريشه‌زايی درخت، تامين بخشی از عناصرغذايی برای گياه و افزايش جمعيت ميكروبی در محيط ريشه به ميزان 60 تا 90 كيلوگرم برای هر درخت در اواخر زمستان استفاده نماييد.
3– متعادل‌سازی اسيدیته خاک
در خاك‌هايی كه مشكل قلياييت دارند، زیر نظر کارشناس از اسيدهای كشاورزی، جهت كاهش موقت و موضعی اسيديته، فراهم کردن عناصر غذايی در خاك و تسهيل جذب عناصر غذايی توسط ريشه‌ها استفاده كنيد.
4– كاربرد كودهای مرغی
در خاك و آب نرمال بر اساس جدول يك، از كود مرغی در يك تا سه نوبت استفاده كنيد. استفاده از كود مرغی در خاك و آب شور و همچنين باغ‌های با مقدار كم آب آبياری دارای محدوديت است. ميزان، زمان و چگونگی استفاده از كود مرغی بايد بر اساس نظر كارشناسی و تجزيه آب و خاك صورت پذيرد.
5- هرس
شاخه‌های ضعيف و دارایعلائم عارضه سرخشكيدگی را حذف كنيد. بعد از آخرين يخ بندان زمستانه قسمت‌های خشك شده و يا در حال خشك شدن را به روش سربرداری يا بيخ‌بر كردن حذف نموده و سطح باقيمانده را با استفاده از چسب باغباني بطور كامل پوشش دهيد. استفاده از چسب باغبانی در محل‌های بريده شده جهت ضدعفونی و جلوگيری از ايجاد آلودگی‌های جديد و تسريع در ترميم بافت زخم‌خورده، مفيد و مورد تاكيد میباشد. كليه قسمت‌های شاخه، برگ و تنه درختان هرس شده را با اكسی كلرور مس به نسبت 2 تا 2/5 در هزار محلولپاشی نماييد. توجه داشته باشيد هرس بر روی درختان دارای عارضه بدون مديريت تغذيه‌ای و ريشه‌دهی مناسب، باعث به‌هم خوردن نسبت ريشه و اندام هوايی می‌گردد و اين موضوع ممكن است باعث از بين رفتن سرشاخه‌ها در فصل تابستان گردد.
6- مديريت آبياری
آبياری با مقادير کافی و متناسب با نیاز گیاه (نه كم و نه زياد) بويژه در اول فصل بهار به دليل تاثير در جذب ريشه‌ای عناصرغذايی از خاك را در دستور كار قرار دهيد. آبياری‌های سنگين در نيمه اول فروردين ماه باعث عدم جذب ريشه‌ای مناسب و تشديد ضعف درختان آلوده به نماتد می‌گردد.
7- زمان برداشت
زمان برداشت را درست انتخاب كنيد. تأخير در زمان برداشت می‌تواند خسارات جبران ناپذيری به درختان وارد كرده و حتی باعث مرگ تدريجی درخت گردد. تاخير در زمان برداشت بويژه در سال‌های پرمحصول باعث عدم توانايی درختان در ذخيره‌سازی مواد غذايی در اندام‌های مختلف می‌گردد و به دنبال آن غلظت شيرابه گياهی كاهش يافته كه باعث حساسيت درختان به سرمای پاييزه و زمستانه می‌شود. آلودگی به نماتد ريشه‌گرهی و تأخير در برداشت ممكن است باعث عدم هم‌زمانی و دير بيدار شدن درختان در سال بعد گردد. معمولاً تاخير در زمان برداشت در سال‌های پرمحصول باعث مبتلا شدن درختان به عارضه سرخشكيدگی درختان پسته نيز می‌گردد. با توجه به فنولوژی درختان پسته، پس از برداشت ميوه، جذب آب و مواد غذايی و فتوسنتز باعث تقويت درختان می‌گردد که در درختان آلوده به نماتد ريشه‌گرهی، ريشه‌ها به خوبی نمی‌توانند نقش خود را ايفا نمايد.
8– مديريت بيولوژيكی نماتد ريشه‌گرهی
از كودهای بيولوژيك حاوی قارچ تريكودرما، باكتريهای سودوموناس و باسيلوس، مخمرها و قارچ‌های ميكوريزا به عنوان پتانسيل‌های بالقوه و بالفعل كه می‌توانند به صورت مستقیم و غیر مستقیم نقش برجسته‌ای در مديريت نماتد ريشه‌گرهی ايفا نمايند، استفاده كنيد. عوامل بيولوژيكی با از بين بردن لارو سن دو و جلوگيری از تفريخ لارو از طريق توليد متابوليت‌های مختلف و متنوع با نقطه اثر متفاوت، رقابت برای دسترسی به غذا، پوشش سطح ريزوسفر گياه (ايجاد سد فيزيكی) در برابر آلودگی در خاك، افزايش ريشه‌زايی با توليد هورمون‌هايی همچون اكسين و كاهش سطح هورمون‌های تنش گياهی، افزايش حلاليت عناصر مختلف بويژه فسفر، پتاس، روی و تثبيت غير اختصاصی نیتروژن (ازت)، افزايش قابليت جذب عناصر با توليد سيدروفور با توانايی تنظيمی بالا در كلات كردن عناصر و انتقال آن به گياه و همچنين ايجاد مقاومت القايی در مديريت نماتد تاثيرگذار هستند. با توجه به سيكل زندگی نماتد ريشه‌گرهی در باغ‌های پسته و همچنين دوره رشد و نمو درختان پسته، از عوامل كنترل بيولوژيكی مانند باکتولند در آبياری‌های پس از برداشت، ماه‌های اسفند، اواخر ارديبهشت تا مرداد استفاده نماييد. استفاده از عوامل بيولوژيكی فوق می‌تواند كارايی ساير كودهای شيميايی و آلی را نیز افزايش دهد.
9- مديريت شيميايي
9-1- نماتدکش
در استفاده از نماتدكش‌ها بويژه در خصوص نماتد ريشه‌گرهی پسته جنبه احتياط را رعايت نماييد. با توجه به برگشت‌پذير بودن بيماری، برنامه‌های مديريتی تلفيقی در خصوص نماتد ريشه‌گرهی را به كار بگيريد. استفاده از نماتدكش‌ها می‌تواند به طور موثری جمعيت نماتد ريشه گرهی را كاهش دهد ولی با توجه به افزايش تصاعدی جمعيت باقيمانده، خسارت اقتصادی به باغ وارد می‌شود. نماتدكش را بر اساس اسيديته خاك انتخاب كنيد، زيرا در اسيديته بالا يا به اصطلاح pH قليايی خاك در بسياری از باغ‌های پسته، ممكن است نماتدكش‌ها به اندازه كافی موثر نباشند.
9-2- فسفيت پتاسيم
از كود فسفيت پتاسيم بصورت محلولپاشی بعد از برداشت (شهريور ماه) به دليل القاء مقاومت در درختان پسته و همچنين افزايش ريشه‌زايی به ميزان 2 تا 3/5 در هزار استفاده نماييد. يكی از قارچكش‌های پرمصرف در باغ‌های پسته و يا ساير محصولات كشاورزی فسفيت پتاسيم و ساير مشتقات آن میباشد كه باعث محافظت گياهان در برابر عوامل بيماريزا به صورت مستقيم و غير مستقيم می‌شوند.
منابع
اخیانی، احمد، مجتهدی، حسن و ابوالقاسم نادری. 1365. ميزبان‌های نماتدهای مولد غده ریشه Meloidogyne spp در ایران. هشتمين کنگره گياهپزشکي ايران، صفحه 30.
جهانشاهی افشار، فرحناز، فراهانی حاتم آبادی، مريم، قلندر، مجتبي و هادي کریمی پور فرد. 1401. بررسی کارایی نماتدکش فلوپیرام در مدیریت نماتد ریشه گرهی باغات انار در استان مرکزی. گزارش نهایی.
شکاری ماهونکی, فاطمه، مهدی خانی مقدم, عصمت و پدرام مجید. 2019. اولین گزارش از حضور Meloidogyne cruciani در باغ های پسته استان کرمان. اولین همایش نماتدشناسی ایران.
فاضلي سلماني، عبدالطيف.، تهراني فر، علي، داوري نژاد، غلامحسين، مهديخاني مقدم، عصمت و حميدرضا ذبيحي. 1391. اثر نماتد مولد غده ريشه (Meloidogyne javanica) بر روي رشد، جذب و توزيع عناصر غذايي در درختان پسته رقم اوحدي. مجله پژوهش‌هاي توليد گياهي، جلد 19(3): 59-79.
فريور مهين، حسين. 1365. بررسي نماتدهاي مولد غده ريشه پسته Meloidogyne spp.. در استان کرمان. هشتمين کنگره گياهپزشکي ايران، صفحه 136.
Aissani, N., Urgeghe, P.P., Oplos, C., Saba, M., Tocco, G., Petretto, G.L., Eloh, K., Menkissoglu-Spiroudi, U., Ntalli, N. and Caboni, P. 2015. Nematicidal activity of the volatilome of Eruca sativa on Meloidogyne incognita. Journal of Agricultural and Food Chemistry, 63(27), pp.6120-6125.
Bartlem, D.G., Jones, M.G. and Hammes, U.Z. 2013. Vascularization and nutrient delivery at root-knot nematode feeding sites in host roots. Journal of Experimental Botany, 65:1789-1798.
Eno, C.F., Blue, W.G. and Good Jr, J.M. 1955. The effect of anhydrous ammonia on nematodes, fungi, bacteria, and nitrification in some Florida soils. Soil Science Society of America Journal, 19(1), pp.55-58.
Habash, S. and Al-Banna, L. 2011. Phosphonate fertilizers suppressed root knot nematodes Meloidogyne javanica and M. incognita. Journal of Nematology, 43:95-100.
Karssen, G. and Moens, M. 2006. Root-knot nematodes. In Plant Nematology (pp. 59-90). Wallingford UK: CABI.
Kankam, F., Sowley, E.N.K. and Oppong, N.E. 2015. Effect of poultry manure on the growth, yield and root-knot nematode (Meloidogyne spp.) infestation of carrot (Daucus carota L.). Archives of Phytopathology and Plant Protection, 48:452-458.
Kaplan, M. and Noe, J.P. 1993. Effects of chicken-excrement amendments on Meloidogyne arenaria. Journal of Nematology, 25:71.
Karssen, G., Wesemael, W. and Moens, M. 2013. Root-knot nematodes. In Plant nematology (pp. 73-108). Wallingford UK: Cabi.
Khatamidoost, Z., Jamali, S., Moradi, M. and Saberi Riseh, R. 2015. Effect of Iranian strains of Pseudomonas spp. on the control of root-knot nematodes on Pistachios. Biocontrol Science and Technology, 25:291-301.
Khatamidoost, Z., Saberi Riseh, R., Jamali, S. and Moradi, M. 2019. Formulation Development of Some Fluorescent Pseudomonads for Controlling of Meloidogyne incognita on Pistachio. Biological Control of Pests and Plant Diseases, 8:37-46.
Koenning, S.R. and Barker, K.R. 2004. Influence of poultry litter applications on nematode communities in cotton agroecosystems. Journal of Nematology, 36:524.
Madani, M., Akhiani, A., Damadzadeh, M. and Kheiri, A. 2012. Resistance evaluation of the pistachio rootstocks to Meloidogyne species in Iran. Journal of Applied Horticulture, 14:129-133.
Melero-Vara, J.M., López-Herrera, C.J., Basallote-Ureba, M.J., Prados, A.M., Vela, M.D., Macias, F.J., Flor-Peregrín, E., and Talavera, M. 2012. Use of poultry manure combined with soil solarization as a control method for Meloidogyne incognita in carnation. Plant Disease, 96:990-996.
Meyer, S.L., Orisajo, S.B., Chitwood, D.J., Vinyard, B.T. and Millner, P.D. 2011. Poultry litter compost for suppression of root-knot nematode on cacao plants. International Journal of Nematology, 21: 153-162.
Perry, R.N., Moens, M. and Starr, J.L. 2010. Root-knot nematode. CAB International Press. 531 pp.
Perry, R.N., Moens, M. and Starr, J.L. eds. 2009. Root-knot nematodes (Vol. 488). Wallingford: CABI.
Renčo, M. 2013. Organic amendments of soil as useful tools of plant parasitic nematodes control. Helminthologia, 50:3-14.
Zeynadini-Riseha, A., Mahdikhani Moghadam, E., Rohani, H., Moradi, M. and Saberi Riseh, R. 2016. Effect of four probiotic strains of Pseudomonas spp. and Bacillus spp. on increase of growth factors and disease indicators in two pistachio cultivars in presence of root-knot nematode (Meloidogyne incognita). Biological Control of Pests and Plant Diseases, 5:223-234.
Zeynadini-Riseh, A., Mahdikhani-Moghadam, E., Rouhani, H., Moradi, M., Saberi-Riseh, R. and Mohammadi, A. 2018. Effect of some probiotic bacteria as biocontrol agents of Meloidogyne incognita and evaluation of biochemical changes of plant defense enzymes on two cultivars of Pistachio. Journal of Agricultural Science and Technology, 20:179-191.
